HÜSEYN HÜSEYNOV,

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının direktoru, texnika  elmləri doent

ŞƏFƏQ İSLAMOVA,

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi İqtisadiyyat İnstitutunun   

Kitabxana müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası respublikamızın aparıcı kitabxana müəssisələrindən biri olaraq, yalnız elmi işçilər və bu potensial xidmət göstərir, eyni zamanda ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin informasiya ehtiyaclarını da qarşılayan vacib bir qurumdur. Kitabxana bir əsrlik fəaliyyətinin tarixinə və bu müddət ərzində öz rolunu artıqlaması artırılıb. Bu illər ərzində kitabxana mürəkkəb və yenidən inkişaf yolu keçmiş, onun formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi Azərbaycan elmi fikrin təşəkkülündə mühüm rol oynamış və Tədqiqat Tədqiqat Cəmiyyətinin 1923-cü ilin noyabrında qurulması ilə paralel olmuşdur.      Azərbaycanı Tədqiqat və Tətəbbö Cəmiyyəti respublikanın tarixi, arxeologiyası və təbii sərvətlərinin öyrənilməsi, bu il də ölkəmizlə bağlı ölkəşünaslıq materiallarının toplanması mühüm elmi fəaliyyət təşkil edilmişdir. 1924-cü ildə N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, T.Şahbazi və H.Zeynallının təsərrüfat işləri  və AVBaqrinin təsərrüfat işləri və AVBaqrinin rəhbərliyi altında fəaliyyətə başlayan Biblioqrafik Büro elmi və biblioqrafik məlumatların toplanması, sistemləşdirilməsi və elmi fəaliyyətinin təmin edilməsi sahəsində xüsusi təhlükəsizlik kəsb edilmişdir.    Zaman keçdikcə artan informasiya tələbatı və elmi ədəbiyyatın vahid mərkəzdə cəmlənməsi zərurəti, yeni bir strukturun yaradılmasını qaçılmaz edilmişdir. Bu məqsədlə 1925-ci ildə Cəmiyyətin kitabxanası ilə Büronun fəaliyyətinin yenidən qurulması və kitabxanadakı materialların sistemli şəkildə biblioqrafiyasını təmin etmək üçün bu iki qurum birləşdirilərək Kitabxana-Biblioqrafiya Bürosunun qurulmasına dair qərar qəbul edilmişdir.

Kitabxananın ilk ədəbiyyatı tanınmış maarifçi və alim Hənəfi Zeynallı olmuşdur. Kitabxana yarandığı nəşrdə 430 adda fəaliyyətə başlasa da, qısa müddətdə fondun qurulması məqsədyönlü tədbirlər keçirilmiş, sistemli şəkildə kataloqlaşdırma işlərinə başlanmış, biblioqrafik kartotekalar və inventar qeydiyyat sistemi yaradılmışdır . Məhz bu qrafikin tənzimlənməsi Azərbaycanla bağlı materialların planlı şəkildə toplanması və onların intensiv biblioik təsviri prosesinə başlanılmışdır. Kitabxananın ölkə məlumat tələbatını ödəmək və nəticə etibarilə elmi-tədqiqat xarakterli biblioqrafik arayışlar hazırlayaraq təqdim etdi. Bu arayışlar ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, tarix, etnoqrafiya və iqtisadiyyat kimi elmi məsələlərə dair tədqiqatçılar üçün dəyərli informasiya mənbəyinə çevrilmişdi . 1925-ci ilin sonunadək Azərbaycanı Tədqiqat və Tətəbbö Cəmiyyətinin kitabxanasının fondu genişləndirilmiş, nəticədə Azərbaycana və regiona aid 20 dəqiqədən artıq sənəd və informasiya resursu toplanmışdır. Bu proses kitabxananın elmi informasiya mərkəzi kimi formalaşdırılmasının əsasını qoymuş, onun gələcək inkişafı üçün güclü zəmin yaradılmışdır.

Kitabxananın strukturuna əsasən addımlar atılmışdır. 1926-cı ildə burada oxu zalı və elmi-metodik kabinet qurğusu, 1928-ci ildə yaradılmış kitabxana işinin əldə edilməsi ATTC-nin nəzdində Kitabxana İdarəsi yaradılmışdır.  Bu prosesdə Q.Sultanov, QSQubaydulin və ARZifeld kimi tədqiqatçıların   fəaliyyəti kitabxananın elmi potensialının gücləndirilməsinə  töhfə verir. 1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu təsis edilib, 1932-ci ildə birləşmiş məktəb Elmlər Akademiyasının Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan şöbəsi təsis edilib.  1935-ci ildə bu şöbə EA Azərbaycan Filialına çevrildi. Bir elmi filialın fəaliyyətinin fəaliyyəti Mərkəzi Kitabxana artıq kitabxana deyil, elmi kimi xüsusi bir zərər kəsb etdi. Digər ölkələrdən fərqli olaraq, o, ölkədə elmi biliklərin artımında idarəyə çevrilmiş, sənəd informasiya resurslarının böyük iqtisadi artım və kitabxana imkanları yaradılmışdır. də kitabxana həm, həm xarici tədqiqatçılar üçün etibarlı və dəyərli bir informasiya mənbəyinə çevrilmiş, Azərbaycan və Şərq elminin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Şərq ədəbiyyatı fonduna özbək, türkmən, ərəb, fars, türk, yapon, çin və digər Şərq dillərində reezez 15 mindən artıq nüsxə toplanmışdı. Bu əsərlər öz zamanının ən qiymətli elmi və ədəbi idarə olunmasını edirdi. Xüsusilə XV–XVI əsrlərə aid İstanbul, Tehran, Təbriz və Qahirədən gətirilən əlyazmalar litoqrafik çap kitabları fondun ən dəyərliləri və tikililəri təşkil edirdi. 1000-dən artıq nüsxədən olan bu nadir əsərlər təkcə Şərq ədəbiyyatının inciləri deyil, həm də müasir mədəni irsin qorunub saxlanmasında mühüm təhlükə kəsb etdi. Fond yalnız klassik ədəbiyyat nümunələri ilə məhdudlaşmırdı burada tədqiqatçı şəxsiyyətlərin əsərləri, bir çox də “Molla Nəsrəddin” jurnalının tam komplekti toplanaraq kitabxananı elmi tədqiqatlar üçün unikal bir mənbəyə çevirdi .

1936-cı ilə qədər kitabxananın fondunda artıq 175000-dən çox kitab, nadir və qiymətli əlyazma, elmi əsər toplanmışdı. Bu   göstərici  1940-cı ilə qədər artaraq 200000 nüsxəyə çatmışdır. 

XX əsrin birinci yarısında dünyada baş verən siyasi, iqtisadi və elmi dəyişikliklər ittifaq miqyasında da elmin elminə xüsusi diqqət ayrılmasına səbəb olmuşdu. İkinci Dünya müharibəsi dövründən və ondan sonra elmi-texniki potensialın güclü strategiya prioritetlərindən istifadəyə çevrildi. Bu şəraitdə Azərbaycanda da tədqiqatların təşkili və inkişafına mühüm zərər kəsilib. Respublikanın sənaye, kənd təsərrüfatı və mədəniyyət sahələrində davamlı inkişafını təmin etmək, müstəqil elmi mərkəz yaratmaq idi. Əvvəlki bu ehtiyaclar Azərbaycan Filialına ehtiyac olsa da, artan tələbat və güclənən yerli elmi potensial fonunda müstəqil Elmlər Akademiyasının təsisi artıq zərurətə çevrilmişdi. Bu məqsədlə dövlət büdcəsi EA-nın Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin təqdimatına əsasən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası qanun layihəsi qəbul etdi. Akademiyanın yaradılması yalnız elmi idarəçiliyin mərkəzləşdirilməsi üçün deyil, həm də respublikanın elmi resurslarının daha effektiv təyin edilməsi üçün köməklik göstərilmişdir. 27 mart 1945-ci il tarixdə Akademiyanın strukturuna daxil edilmiş, ildə birləşdirilmiş elmi-tədqiqat təşkilatının fəaliyyəti sistemli şəkildə qurulmuşdur.    

Bu tarixi mərhələdə Mərkəzi Elmi Kitabxananın (MEK) da rolu mühüm şəkildə dəyişdi. Əvvəllər sadəcə bir kitab toplusu funksiyası daşıyan kitabxana artıq Akademiyanın rəsmi tərkib hissəsi kimi, elmi informasiya təminatını həyata keçirən, tədqiqatçıların araşdırmalarına bilavasitə dəstək verən əsas mərkəzə çevrildi. Kitabxananın fondlarının zənginləşdirilməsi, xarici və yerli elmi ədəbiyyatın sistemli şəkildə toplanması, kataloqlaşdırılması və tədqiqatçılara operativ informasiya təqdim olunması istiqamətində ardıcıl işlər görülməyə başlandı. 1963-cü ildə AMEA-nın Mərkəzi Kitabxanasına “Əsaslı Kitabxana” statusu verilmiş, 1982-ci ildən etibarən isə  “Mərkəzi Elmi Kitabxana” adı ilə fəaliyyətini davam etdirmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, MEK-in biblioqrafik çap məhsulları Elmi-Biblioqrafiya şöbəsi tərəfindən hazırlanaraq nəşr olunurdu. 1964-cü ildən başlayaraq “Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri” seriyası  altında yüzlərlə biblioqrafik göstərici tərtib edilərək çap olunmuşdu. Bu biblioqrafik göstəricilər sırasında M.Ə.Mirqasımov, Y.H.Məmmədəliyev, M.Topçubaşov, B.Nəbiyev, Z.M.Bünyadov, Ü.Hacıbəyov, “Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev”,  Z.Əliyeva, A.İmanquliyeva, İ.Həbibbəyli, X.Məmmədov, Z.Səmədzadə, M.Nemət, Ş.Muradov, “Şuşa -270”, “Naxçıvan Respublikası - 100”, “Qərbi Azərbaycan”, “Nizami Gəncəvi”  və    başqalarının adlarını çəkmək olar. Bundan əlavə,  “Azərbaycanın sel hadisələri”, “Azərbaycanda üzümçülük”, “Neftdən çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi” kimi mövzulara həsr olunmuş göstəricilər, eləcə də uçot-qeyd biblioqrafik göstəricilər hazırlanmışdı. Bu baxımdan Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxtəlif dövrlərdəki elmi fəaliyyətini əhatə edən  üç cilddə toplanmış (1923–1965-ci illəri əhatə edən) “AEA nəşrlərinin biblioqrafiyası”  xüsusi qeyd olunmalıdır.1967-ci ildə Mərkəzi Elmi Kitabxana yeni binaya köçürülmüş və müasir texniki avadanlıqlarla təchiz olunmuşdu. Bu yeniliklər informasiya xidmətinin keyfiyyətini artıraraq elmi tədqiqatların dəstəklənməsində mühüm rol oynamışdı.

1973-cü ildə kitabxananın  nəzdində “Elmi-Texniki İnformasiya” şöbəsi yaradılmış və bu struktur təbiət və texniki elmlər üzrə məlumat təminatını gücləndirmişdi. Şöbə alimlərə operativ və dəqiq informasiya təqdim etməyə başlamışdı. Həmin ildən etibarən 360-dan çox elmi mövzu üzrə fərdi məlumat təmin edən “Məlumatın Seçilib Yayılması” (İRİ) sistemi tətbiq olunmuşdu. 1970-ci illərdə həyata keçirilmiş mərkəzləşdirmə prosesi kitabxana işinin təşkili və idarə olunmasında yeni mərhələ olmuş, elmi informasiya təminatını əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirmişdi. 1976-cı ildə təsis edilmiş Elmi-tədqiqat şöbəsi kitabxananın inkişafında mühüm rol oynamış, “Azərbaycan Elmlər Akademiyasının kitabxana fondlarının istifadə səmərəliliyi  və  elmlər kompleksi üzrə oxucunun məlumat tələbatına uyğunluğunun öyrənilməsi” mövzusunda geniş elmi tədqiqat işləri aparılmışdı. 1980-ci illərin sonunda AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasının (MEK) 24 filialı fəaliyyət göstərirdi. Mərkəzləşmə prosesi başa çatdıqdan sonra isə MEK 27 elmi-tədqiqat müəssisəsini əhatə etmiş, kitab fondu 4 milyon 355 min nüsxəyə çatmış, oxucuların sayı isə 42400 nəfərə yüksəlmişdir.1980-ci illərdə oxu zallarında istifadəçilərə açıq rəf prinsipi əsasında təşkil olunmuş köməkçi fondlar vasitəsilə xidmət göstərilirdi.

Lakin 1990-cı illərdə SSRİ-nin dağılması və ölkədə yaşanan iqtisadi çətinliklər nəticəsində bu sistem zəifləmiş, 1992-ci ildə MEK-in filialları müvafiq elmi-tədqiqat institutlarının tabeliyinə verilmişdi. Kitabxananın fəaliyyəti daim Azərbaycan Elmlər Akademiyasının diqqət mərkəzində olmuşdu. Onun fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı 1967 və 1987-ci illərdə xüsusi qərarlar qəbul edilmiş, 1998-ci il 13 may tarixli sərəncamla MEK-in inkişafı üçün yeni istiqamətlər müəyyən olunmuşdu. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müasir iş üsullarının tətbiqi və informasiya xidmətlərinin keyfiyyətinin artırılması əsas məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdu. 1998-ci ildən etibarən Mərkəzi Elmi Kitabxana MDB ölkələrinin kitabxanalararası abonement sisteminə qoşulmuş, 2000-ci illərdə isə 27 institut kitabxanasına metodiki rəhbərliyi davam etdirmişdi. 2000-ci illərin əvvəlində MEK elektron kataloqlar yaratmağa başlamış, 2003-cü ildə isə “Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması” şöbəsini təsis edərək üç dilli veb-səhifəsini istifadəyə vermişdi. 20 aprel 2007-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” sərəncamından sonra Mərkəzi Elmi Kitabxana (MEK) qlobal informasiya inteqrasiyası tələblərinə uyğun olaraq qarşısına yeni hədəflər qoymuş, kitabxana işinin rəqəmsallaşdırılması, elektron resursların yaradılması və beynəlxalq informasiya mübadiləsi sahəsində fəal fəaliyyətə başlamışdır. 

2014-cü il mayın 5-də AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının (MEK) yeni binası istifadəyə verilmiş və açılış mərasimində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev iştirak etmişdir. Yeni binaya köç MEK-in inkişafını sürətləndirmiş, müasir tələblərə cavab verən geniş imkanlar yaratmışdır. Müasir mərhələdə MEK yalnız ənənəvi kitabxana xidmətləri ilə məhdudlaşmır, həmçinin rəqəmsal informasiya resurslarının təşkili, elmi bazaların formalaşdırılması və beynəlxalq informasiya mübadiləsində fəal iştirakı ilə fərqlənir, elektron kataloq sisteminin imkanları əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilir. Zamanla kitabxana struktur və funksional baxımdan mühüm dəyişikliklərə uğrayaraq, Kitabxana-Biblioqrafik Bürosundan zəngin fondlara malik, informasiya və biblioqrafiya sahəsində ixtisaslaşmış elmi mərkəzə çevrilmişdir. Bu gün Mərkəzi Elmi Kitabxananın fondu elm, texnika və mədəniyyət sahəsində müasir nəşrlərlə yanaşı, nadir və qiymətli əsərlərlə də zəngindir. Xüsusilə, savadsızlığın ləğvi dövründə istifadə edilən dərslik və qiraət kitabları fondun formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış, M.Mahmudbəyovun “Qiraət kitabı”, H.Zeynallı və A.Şaiqin “Ədəbiyyat dərsləri'” bu sahədə seçilən nəşrlərdəndir.Fond M.Füzulinin “Leyli və Məcnun”u, M.P.Vaqif, S.Ə.Şirvani, F.Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı materialları” kimi dəyərli nüsxələrlə zənginləşmişdir. MEK-in fondunda həmçinin Üzeyir Hacıbəyovun tərtib etdiyi ilk dərslik və musiqi nəşrləri də yer alır. 1998-ci ildə yaradılan “Nadir kitablar” fondu XVI əsrə aid 22 əsər də daxil olmaqla dəyərli nəşrlərlə zəngindir. Bu əsərlər  şüşəli stendlərdə qorunur və “Azərbaycan Respublikasının Kitab Abidələri” siyahısına daxil edilərək elmi və mədəni irsimizin mühüm hissəsini təşkil edir.  Fondun ən nadir nüsxəsi 1502-ci ildə nəşr olunmuş “Heptalogium ex diversis paginis atque auctorum officinis congestum” əsəridir. Burada həmçinin  XIX əsrdə nəşr eilmiş E.Stebbinqin “The Holy Carpet of the Mosque at Ardebil” (1893), 82 cildlik Ensiklopedik lüğət, 44 cildlik Qranat ensiklopedik lüğəti, 31 cildlik Britanica ensiklopediyası (1875), 28 cildlik Amerikan ensiklopediyası (1944), 14 cildlik “Yeni Universal Ensiklopediya“  kimi mənbələr də saxlanılır. Miniatür kitablar isə fondun maraqlı və özünəməxsus hissəsini təşkil edir".Dünyanın 46 ölkəsinin 130-a yaxın  təşkilatı ilə mübadilə əlaqələri quran MEK  oxucuların elmi tələblərini tam şəkildə təmin etmək  məqsədilə  nüfuzlu elektron bazalara çıxış imkanı yaradır. Bu mərkəzlər arasında ABŞ Konqres Kitabxanası, Fransa Milli Kitabxanası, Rusiya Elmlər Akademiyasının Kitabxanası, Türkiyə Türkdili Qurumu, eləcə də Çin, Almaniya, Macarıstan, Belarus, Rumıniya, Bolqarıstan və bir çox digər beynəlxalq təşkilatları da qeyd etmək mümkündür.

Hazırda Azərbaycanda elmi ən iri kitabxana olan MEK-in fondu 1,5 milyona yaxın informasiya resursu ilə 50-dən çox dildə nəşrlər qorunur.  Xüsusi fondlar arasında “Qarabağ müharibəsi qəhrəmanları” fondu önəmli yer tutur.  Kitabxananın uğurlu fəaliyyəti, onun yüksək səviyyəli idarəetmə və rəhbər heyətin fədakar və məqsədyönlü əməyinin nəticəsidir.  100 illik tarixi inkişaf yolu keçmiş AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası bu gün inkişaf etmiş elmi informasiyanın əsas mərkəzlərindən idarəyə çevrilmişdir. Kitabxananın təşəkkülü və inkişafı Azərbaycan elminin struktur quruluşunun formalaşdırılmasında, biblioqrafik fəaliyyətin sistemləşdirilməsində və elmi-intellektual potensialın inkişafında mühüm rol oynanılıb. Mərkəzi Elmi Kitabxana Azərbaycan elminin inkişafında əvəzsiz rol oynamaqla yanaşı, xidmət keyfiyyətini və yeni, müasir metodları tətbiq etmək üçün daima axtarışda olan bir elm ocağıdır.